Spanning en angst

Door Jack Schlimazlnik

In de Facebookgroep van Thrillerlezers! heb ik een keer gevraagd hoe dat nu zat met horror en thrillers. De grens daartussen is slechts dun en vluchtig, zoals ook te zien is in het werk van bijvoorbeeld Edgar Allan Poe en Stephen King. Thrillers zijn eerder het milde broertje van horror, de spanning is er wel, maar slaat niet om naar onversneden angst.

Ook in de psychologie gaan spanning en angst hand in hand. Iemand die angstig is, is vaak zeer gespannen. Een onderdeel van angsttherapie is het leren ontspannen van je spieren, bijvoorbeeld door de lift te nemen in plaats van de trap, lekker relaxed! Tenzij je net de film De Lift van Dick Maas hebt gezien, natuurlijk. Daarom: zonder spanning geen angst. Dus gebruikt een horrorschrijver deels dezelfde methoden als de thrillerschrijver om die spanning op te bouwen. Anders dan in de horrorfilm beschikt de horrorschrijver niet over schrikeffecten (dat heeft te maken met de manier waarop wij lezen, we lezen niet letter voor letter, noch woord voor woord, waardoor nooit iets volkomen onverwachts kan gebeuren in een zin of alinea), dus zijn daar literaire methoden voor nodig. Sfeer opbouwen, zorgen dat de lezer zich helemaal in de situatie kan verplaatsen, dat die het zich voor kan stellen daar te zijn waar het gebeurt. Althans, zo werkt voor mij de beste spanning, in horror of thriller.

Nog iets dat je leert bij angsttherapie: niet iedereen is voor hetzelfde bang. Een schrijver kan er niet op vertrouwen dat een lezer een boek eng of zelfs maar spannend vindt, daarom is het belangrijk om dat spannende (of enge) verhaal op een goede manier te vertellen, waarbij de lezer niet alleen doorleest omdat het spannend is, maar omdat het boeiend is. Het werkt daarom niet altijd om je eigen angsten (of die van een personage) als horror uit te schrijven, beter is het terug te vallen op universele angsten als de angst voor de dood, de angst voor buitensluiting en eenzaamheid, de angst voor pijn en bovenal de angst voor het onbekende. Het onbekende achter de gesloten deur is altijd enger dan het monster dat zichtbaar door de open deur komt.

Misschien is het daarom dat ik zo twijfel aan mijn horror/thriller verhaal. Als het een thriller is, is het horroreffect volkomen onverwacht, het onbekende. En als het horror is, kan het verrassend zijn dat het grote onbekende is dat het angstaanjagende niet bovennatuurlijk is. Aan de andere kant, bij echte horror kun je als lezer al heerlijk huiveren om wat komen gaat - of niet komen gaat? Als schrijver heb je echter te maken met het inlossen van verwachtingen en dat staat op gespannen voet met ècht verrassen.

Er is iets ontegenzeggelijks psychologisch aan horror lezen, want het zit tussen je oren. Als je het je niet voor kunt stellen, wordt het nooit eng, hooguit walgelijk (in sommige subgenres), en anders dan bij film heb je niks anders dan je verbeelding om tekst om te zetten in iets dat je je voor kunt stellen. Dat is ongeveer hetzelfde bij erotische verhalen. De combinatie tussen erotiek en horror is misschien daarom niet ongebruikelijk. Seks in thrillers is dat evenmin, het breekt de spanning even, zonder je uit die wereld tussen je oren te halen.

Muziek maakt een groot deel uit van de effecten in een horrorfilm. Dave Vanian van The Damned zei ooit iets als dat de meeste horrorfilms helemaal niet eng zijn onder muziek. Zelfs een stomme film als Nosferatu - Eine Symphonie des Grauens (Walter Murnau, 1922) werd in bioscopen uitgevoerd met een (klein) live orkest of met een bioscoop-orgel voor de juiste sfeer en griezelige effecten. Maar als schrijver heb je dat niet ter beschikking. Of wel?

Een opmerkelijk horrorverhaal is Doodstil van Bies van Ede. Om te beginnen was het een opvallend boek omdat Bies van Ede vooral bekend is als kinderboekenschrijver, die samen met Paul van Loon heeft samengewerkt. In Doodstil richt hij zich op een volwassen publiek. Het verhaal begint als een thriller, zo'n verhaal dat zoemt van samenzweringen. Maar naarmate het verhaal vordert, blijkt dat er iets dusdanig is misgegaan in de wereld dat de uitkomt van het verhaal pure horror is, die zich in het gehucht Doodstil in Groningen afspeelt. Maar als doorgewinterde horrorschrijver weet Van Ede dat het steeds opdrijven van de spanning niet werkt: soms moet het onderbroken worden en humor is daarbij een goed instrument. Een instrument dat Van Ede goed beheerst. Paul van Loon maakte er zijn handelsmerk van: griezelen + humor = grumor.

Grappig van Doodstil is dat Van Ede ook muzikant is en daarom een rocknummer heeft geschreven dat bij het verhaal past. Het was toen het boek werd gepubliceerd als mp3 te downloaden. Het medium was relatief nieuw, maar de combinatie van gruwelen en muziek niet.

Het komt tegenwoordig niet vaak meer voor, maar in het verleden was moord een thema voor populaire liedjes. Van de eerder genoemde Vampier van Hannover is een lied gemaakt, de kale Franse seriemoordenaar Henri-Désiré Landru kreeg een spotdicht als lied "Landru is een vrouwenmoordenaar, pak hem bij zijn haar, schudt hem door elkaar". Van moderne moorden ken ik alleen het lied Mein Teil van Rammstein, gebaseerd op het gruwelijke vergrijp van kannibaal Armin Meiwes.

In de USA is het een speciaal muziekgenre: murder ballads. Vrij recent kwamen die in het nieuws omdat stripmaker Erik Kriek er een graphic novel van maakte met een verstripping van vijf van die murder ballads. De titel daarvan is In the pines, tevens de titel van een van de bekendste Amerikaanse murder ballads. Deze murder ballad is onder meer door Nirvana uitgevoerd, onder de titel "Where did you sleep last night". Mijn favoriete murder ballad is Where the Wild Roses Grow van Nick Cave and the Bad Seeds, samen met Kylie Minogue. Dat nummer staat dan weer op een album met meer murder ballads, waarvan er één, The Curse of Millhaven, is gebaseerd op het werk van horrorschrijver Peter Straub.  En zo kun je toch nog muziek luisteren die past bij wat je leest, al zal het nooit een echte soundtrack worden.

Het is interessant om te zien hoe sommige schrijivers de muziek die zij bij het schrijven als een soort soundtrack aan de lezers proberen door te geven. Beginnende schrijvers gaan er vaak vanuit dat de muziek die zij horen bij het schrijven een sfeer opwekt en dat die op een of andere magische manier via de tekst bij de lezer beland, in elk geval de sfeer van de muziek. Maar zo werkt het natuurlijk niet.

Sommige schrijvers geven een lijstje met muziek bij het boek, dat "moet" je dan luisteren tijdens het lezen, zodat je in de juiste sfeer komt. Dat is niet helemaal mijn ding, want vaak staat er muziek in zo'n lijst die ik niet graag luister.

Als lezer heb ik het liefst stilte om me heen. Maar ik vraag me af of er lezers zijn die zelf bij een boek een soundtrack samenstellen. Ik kan me er iets bij voorstellen dat je een bepaalde playlist luistert tijdens het lezen van een boek... maar welke nummers staan daarop? Soundtracks van spannende films? Moderne muziek als pop en rock? Pompeuze klassieke muziek als Wagner?