Collectief geheugen

Hoe lang gaat het collectief geheugen mee?

Gisteren vierden we Bevrijdingsdag op Hemelvaartsdag, iets dat maar zelden gebeurt. De laatste keer was dat in 2005 - dus wat versta je onder zelden, de volgende keer dat dit gebeurt, is het jaar 2157 - over 141 jaar dus. Als de invriestechniek voor mijn uiterlijke houdbaarheidsdatum een beetje geoptimaliseerd is, zet ik mijn wekker voor 3 mei 2157. Niet eerder, je weet maar nooit hoe solide het lichaam blijft na ontdooiing. Het lijkt mij een beetje gênant om bij de aubade op het Raadhuisplein te staan, met mijn arm in de hand en hinkelend op een been. Ook niet later, ik heb nu al problemen met stramme spieren na een paar uur slapen of een tijdje in dezelfde houding zitten. Ik moet er niet aan denken als ik na 141 jaar moet opstaan uit mijn vrieskist. Misschien kan ik me voor die tijd nog opwerken tot rechter, zodat ik in 2157 kan roepen: 'Ik heb de wet nooit overtreden. Ik ben de wet!' Daarna mag ik best uit elkaar vallen.

Maar goed, collectief geheugen dus.

77 jaar geleden, op 1 september 1939, begon de oorlog in Polen. 10 mei 1940 begon die voor ons. 8 mei 1945 - VE-dag - eindigde de oorlog in heel Europa. 2 september 1945 - VJ-dag - was het einde in Japan en dus het feitelijke einde van de Tweede Wereldoorlog. De laatste Japanse soldaat gaf zich pas in 1975 over. Deze kwam er 30 jaar te laat achter dat de oorlog allang voorbij was, bizar.

Eigenlijk waren al eerder diverse gebieden 'geannexeerd' - waarom klinkt dat ook alweer zo bekend - door het regime, maar dat ging zonder zichtbare strijd. Het gewapende 'conflict' begon pas op 1 september 1939. Conflict klinkt wat braaf wanneer je bedenkt dat er ongeveer 72.000.000 mensen zijn gesneuveld. Maar éigenlijk begon de oorlog al na het einde van de Eerste Wereldoorlog.

Controversieel: De twee wereldoorlogen zou je kunnen beschouwen als één oorlog - met een adempauze van 20 jaar, die pas eindigde op 8 november 1989 met de val van de Berlijnse muur. Iets om over na te denken.

Oh jee, geschiedenis. Hou me tegen.

Maar goed, collectief geheugen dus.

Het is nu dus 71 jaar geleden dat ieder geval ons hele land bevrijd werd en wij sindsdien in vrede kunnen leven. Een kostbaar gegeven, toch.

Maar (die zag je aankomen natuurlijk), net als met alles wat je herdenkt zakt de pijn, het gevoel en de herinnering weg, maar echt vergeten doe je het natuurlijk niet. En net als met alles dat je voor lief neemt, valt de waarde van vrijheid weg als je niet weet wat het is om niet in vrijheid te leven. Je kunt wel zeggen dat 'we' in een vrij land leven, dat 'we' alles mogen zeggen in een vrij land en 'we' vrij zijn om iedereen te beledigen en dat de ander dat maar moet accepteren omdat je niet weet wat het is als je rechten worden ontnomen en je onder dwang moet leven. Mijn vrijheid is belangrijker dan de jouwe, zolang er maar geen consequenties zijn.

Het collectief geheugen gaat denk ik drie generaties mee:

Als een dierbare overlijdt, rouw je daar in de meeste gevallen om. Daar staat, ruim genomen, een periode voor van weken of maanden. Daarna word je geacht door te gaan met je leven. Je wordt hierdoor gedwongen door je omgeving. De generaties na jou zullen waarschijnlijk niet meer stilstaan bij het overlijden van jouw overgrootmoeder, omdat ze die alleen maar van verhalen kennen en er minder gevoel bij hebben dan jij.

Ik besef dat het heel erg kort door de bocht is natuurlijk, maar collectief rouwen zal in de basis net zoiets zijn. Mijn ouders zijn van 'na de oorlog', zij kennen het verdriet en de angst alleen van de verhalen en van de littekens van hun ouders; of ze nu meegevochten hebben, verzetsstrijders waren of tot aan hun dood elke eerste maandag van de maand onder de tafel doken als het luchtalarm afging.

Ik ben van een generatie waarbij het herdenken van 4 en 5 mei vanzelfsprekend is, maar je niet begreep als kind waarom je ouders boos werden als je met je vriendjes 'soldaatje' speelde. De volgende generaties zullen niemand meer hebben die ze kan vertellen hoe het was of waaraan je kunt zien wat voor psychologische gevolgen een oorlog achterlaat. De generatie van mijn zoon 'doet er nog wel aan', maar oorlog is alleen van films en spelletjes en 'omdat z'n ouders het zo belangrijk vinden'.

Als ik ontdooi in 2157, zal de Tweede Wereldoorlog iets zijn dat alleen op Wikipedia te vinden is, via een geïmplanteerde chip in de hersenen. Wij herdenken de 80-jarige oorlog ook niet meer - die trouwens 68 jaar duurde, door een wapenstilstand van 12 jaar en nog steeds de 80-jarige oorlog heet. Ik bedoel maar.

Ik betwijfel of in 2157 nog herdacht wordt hoeveel slachtoffers er vielen, hoe vreselijk barbaars en gruwelijk mensen werden afgeslacht vanwege geloof, uiterlijk of omdat ze zich anders gedroegen dan de massa, hoe mensen hun identiteit werden ontnomen en gestript van alle menselijkheid in een kuil werden gegooid, hoe ziek de mensheid is en hoe onnozel men in onze eeuw dacht over vrijheid.

Wat voor waarde heeft vrijheid voor jou, als jij anderen geen vrijheid 'gunt’? Wie ben jij om te bepalen welke vrijheid een ander wel of niet mag hebben? Wat maakt jou een bevrijder als jij anderen beperkt in hun vrijheid? Waar is jouw menselijkheid als je blind bent voor het lijden van anderen? Wat heeft vrijheid voor betekenis als je geen respect hebt voor anderen? Wat heeft het vieren van de bevrijding voor zin, als je niet stilstaat bij datgene waarvan je werd bevrijd? Kun je een oorlog, zijn daders, slachtoffers en burgers veroordelen met de normen en waarden die als gevolg van die oorlog zijn ontstaan? 

Ik vrees dat in 2157 de Tweede Wereldoorlog niet meer herdacht wordt. Tegen die tijd zullen nieuwe helden en slachtoffers van een versere oorlog herdacht moeten worden.